صبح یکشنبه، ۷ ژوئن ۱۹۸۱، بغداد بیدار شد، اما نه با صدای اذان یا هیاهوی خیابان‌های شلوغ، بلکه با غرش موتور هشت جنگنده اسرائیلی که بی‌صدا و کم‌ارتفاع از آسمان اردن و عربستان گذشته بودند. تنها دو دقیقه طول کشید تا بمب‌های سنگرشکن راکتور ناتمام اوزیراک را به تلی از آوار بدل کنند. عملیات «اپرا» در یک چشم به هم زدن، جان ۱۰ سرباز عراقی و یک مهندس فرانسوی را گرفت و صفحه‌ای تازه در تاریخ امنیت خاورمیانه گشود.
اسرائیل این حمله را «دفاع پیشگیرانه» خواند؛ نخست‌وزیر مناخم بگین ادعا کرد که عراق تنها یک ماه با نقطه بحرانی فاصله داشت و این اقدام، مانع «هولوکاستی دیگر» شد. این روایت، به «دکترین بگین» شکل داد؛ تعهدی آشکار که اجازه نمی‌داد دشمنان منطقه‌ای اسرائیل به سلاح هسته‌ای دست یابند.
اما لایه پنهان ماجرا پیچیده‌تر بود. عراق در میانه دهه ۷۰ میلادی، راکتور تحقیقاتی اوزیرس و یک راکتور کوچک‌تر (ایزیس) را از فرانسه خریده بود؛ پروژه‌ای که تحت پادمان آژانس بین‌المللی انرژی اتمی و با تأکید بر استفاده صلح‌آمیز پیش می‌رفت. مقامات آژانس و فرانسه، با دیده تردید به امکان استفاده تسلیحاتی از این راکتور می‌نگریستند. با این حال، اسرائیل که خاطره جنگ ۱۹۷۳ را هنوز تازه در ذهن داشت و از قدرت‌گیری عراق بیمناک بود، تصمیم گرفت پیش از فعال‌شدن راکتور ضربه بزند تا از خطر آلودگی رادیواکتیو و پیچیدگی‌های بعدی بپرهیزد.
اینجا دو روایت شکل گرفت؛ در روایت عراق، این یک تجاوز آشکار به یک برنامه صلح‌آمیز و نقض حقوق بین‌الملل بود. در روایت اسرائیل، این اقدامی حیاتی برای بقا در منطقه‌ای پرتنش محسوب می‌شد. این تضاد نشان داد که در دنیای هسته‌ای، ادراک تهدید می‌تواند به‌اندازه واقعیت فنی تعیین‌کننده باشد، و حتی نهادهای بین‌المللی هم در برابر بی‌اعتمادی ژئوپلیتیک، دست‌بسته می‌مانند.
اما شاید مهم‌ترین بخش ماجرا، واکنش صدام بود. او نه با موشک و توپخانه، که با سکوت و دیپلماسی پاسخ داد. به سازمان ملل رفت، موج محکومیت جهانی علیه اسرائیل را برانگیخت و شکست نظامی را به فرصتی سیاسی بدل کرد. آنچه در ظاهر ویرانی بود، در پشت صحنه به سکوی پرشی برای تغییر استراتژی هسته‌ای عراق تبدیل شد؛ مسیری که از پلوتونیوم به غنی‌سازی اورانیوم و از برنامه علنی به شبکه‌ای مخفی و پیچیده و زیر زمینی منتهی شد.
راکتور فرو ریخته بود، اما بازی تازه‌ای آغاز شده بود — بازی‌ای که بر صفحه شطرنج سیاست جهانی جریان داشت. چرا صدام به جای انتقام فوری، به این مسیر رفت؟ پاسخ را در یادداشت دوم این بررسی خواهیم یافت.
سجادی پناه
