در بحبوحه انقلاب ایران، نهادهای اطلاعاتی غرب در برابر پدیده‌ای قرار گرفتند که نه در چارچوب‌های تحلیلی‌شان می‌گنجید و نه با مدل‌های استاندارد مقابله امنیتی قابل پیش‌بینی بود. پدیده‌ای که «رهبری کاریزماتیک از راه دور»، «بسیج مذهبی بدون ساختار کلاسیک»، و «تولید گفتمان انقلابی از دل اخلاق دینی» را درهم تنیده بود: و آنهم چیزی نبود جز فاکتور امام خمینی.
۱. رهبری بدون مرکز فرماندهی فیزیکی
در حالی که مدل‌های اطلاعاتی غرب عموماً بر پایش جنبش‌های شورشی با ساختار نظامی، رهبران مسلح یا شبکه‌های سیاسی کلاسیک تمرکز داشتند، آیت‌الله خمینی نه تشکیلات نظامی داشت، نه حزب رسمی و نه حتی حضوری فیزیکی در کشور. اما از تبعید، اقتدار نمادین او میلیون‌ها ایرانی را به حرکت درآورد. صدای او با نوارهای کاست، بیانیه‌های چاپی، خطبه‌های تلفنی و شبکه‌های سنتی منتقل می‌شد؛ الگویی که در محاسبات اطلاعاتی جایی نداشت
۲. غفلت از زیرساخت مذهبی به‌عنوان ابزار سیاسی
شبکه مساجد، حوزه‌ها و روحانیت در نگاه غرب بیشتر کارکردی فرهنگی یا عبادی داشت. اما در بستر اختناق پهلوی، این نهادها به پایگاه‌های مقاومت، ارتباط و سازماندهی اجتماعی تبدیل شده بودند. امامان جمعه، وعاظ و طلاب نه‌فقط مبلغ دین، بلکه طراحان افکار عمومی و بانیان اعتراضات بودند.
۳. ناتوانی در تحلیل گفتمان اخلاقی-دینی ضدسلطه
حضرت امام با زبانی سخن گفت که هم از متن دین برخاسته بود و هم با دردهای اجتماعی پیوند داشت: فقر، وابستگی، فساد و تحقیر. این گفتمان نه مارکسیستی بود، نه لیبرال؛ بلکه یک گفمتمان دینی‌ای بود که خیلی سریع با روح جمعی مردم گره خورد. بنابراین چپ و راست غربی، ناتوان از فهم این گفتمان، آن را «غیرقابل طبقه‌بندی» می‌دیدند.
۴. ریتم مذهبی انقلاب و ناتوانی در پیش‌بینی آن
انقلاب ۵۷ براساس تقویمی دینی پیش رفت: از محرم و عاشورا تا اربعین‌ها و مراسم ترحیم. هر مراسم، بهانه‌ای برای تجمع، و هر سرکوب، جرقه‌ای برای مرحله بعدی بود. برخلاف انتظار تحلیل‌گران، شتاب انقلاب تابع منطق آیینی بود، نه رویدادهای کلاسیک مانند کودتا یا ترور.
۵. رسانه‌های غربی؛ ابزار ناخواسته انقلاب
اقامت امام خمینی در حومه پاریس دسترسی‌اش را به رسانه‌های جهانی، خبرنگاران و فضای آزاد اطلاعات فراهم کرد. او توانست پیام خود را نه‌تنها به ایران، بلکه به وجدان های بین‌المللی منتقل کند. غرب که خود مروج رسانه آزاد بود، ناخواسته به سکوی پرتاب انقلاب ایران تبدیل شد.
حضرت امام نه‌تنها از رادار اطلاعاتی غرب عبور کرد، بلکه کاری کرد که آن‌ها ناچار شوند مفاهیم و مدل‌های امنیتی‌شان را از نو بازتعریف نمایند
سجادی پناه
