از واکسن کرونا تا فناوری نانو، از اینترنت ملی تا فوتبال زنان؛ ادعاهای پیاپی درباره پیشتازی ایران در جهان، سندرم خطرناکی را شکل داده‌اند که می توان آن را «سندرم اول‌بودن جهانی» نامید.
در سال‌های اخیر، برخی مسئولان و نهادهای اجرایی در ایران، به‌ویژه در سطح وزارتخانه‌ها، بارها از «اولین بودن در جهان» در حوزه‌هایی مانند علم، فناوری، بهداشت، انرژی و آموزش سخن گفته‌اند. این پدیده به حدی شایع شده که می‌توان آن را «سندرم اول‌بودن جهانی» نامید؛ یعنی تمایلی افراطی به طرح ادعاهایی بی‌اساس، اغراق‌آمیز یا نادرست، تنها برای جلب توجه رسانه‌ها یا مخاطبان داخلی. اما معمولاً پس از گذشت زمان یا تغییر مسئولان، واقعیت‌ها آشکار شده و با بروز بحران‌ها، این سرمایه اجتماعی کشور است که به شدت آسیب می‌بیند
فهرستی از نمونه‌های پررنگ سندرم اول‌بودن در ایران
۱. وزارت بهداشت – واکسن کرونا
«ما اولین کشوری هستیم که واکسن کرونا را با فناوری ویروس غیرفعال بومی تولید کردیم.»
در حالی‌که چین (واکسن سینوفارم و سینوواک) و هند (واکسن کوواکسین) چندین ماه زودتر این کار را انجام داده بودند.
۲. وزارت دفاع – تولید واکسن کووایران برکت
«ایران اولین کشوری در جهان اسلام است که واکسن داخلی کرونا تولید کرده است.»
در حالی که کشورهای اسلامی دیگری مانند اندونزی و ترکیه واکسن داخلی تولید کرده بودند.،
۳. سازمان انرژی اتمی – آب‌سنگین و ایزوتوپ‌های پایدار
«فقط دو کشور دنیا توان تولید آب‌سنگین دارند: ایران و کانادا.»
این ادعا نادرست است. کشورهای دیگری چون هند، روسیه، کره شمالی و چین نیز توان تولید دارند.
۴. وزارت ارتباطات – اینترنت ملی
«ما اولین کشوری هستیم که اینترنت ملی را با موفقیت اجرا کردیم.»
در حالی‌که کشورهای دیگر مانند چین با «فایروال بزرگ» و اینترانت ملی بسیار پیشرفته‌تر عمل کرده‌اند.
۵. وزارت آموزش‌وپرورش – مدارس هوشمند
«اولین کشوری هستیم که تمام مدارس را هوشمندسازی کردیم.»
این ادعا با آمارهای جهانی تطابق ندارد؛ کشورهای شمال اروپا، کره جنوبی، سنگاپور و ژاپن در این زمینه دهه‌ها جلوترند.
۶. ستاد اجرایی فرمان امام – سلول بنیادی
«اولین کشور تولیدکننده سلول بنیادی خون قاعدگی در جهان هستیم.»
این حوزه علمی اساساً در کشورهای غربی و آسیایی مانند ژاپن، آمریکا، چین پیش‌تر توسعه یافته بود. ادعای اول‌بودن نیاز به داوری بین‌المللی دارد.
۷. وزارت کشاورزی – تولید بذر
«ما اولین کشوری هستیم که بذر مقاوم به شوری تولید کرده‌ایم.»
دانشگاه‌های آمریکایی، هلندی، و هندی سال‌ها قبل در این حوزه پژوهش و ثبت اختراع کرده‌اند.
۸. وزارت نیرو – سدسازی
«ایران سومین کشور سدساز دنیاست.»
آمار جهانی نشان می‌دهد کشورهایی چون چین، هند، آمریکا، ترکیه، برزیل و ژاپن در رتبه‌های بالاتر قرار دارند.
۹. وزارت علوم – ثبت اختراعات
«ما رتبه نخست رشد علمی دنیا را داریم.»
رشد علمی (از نظر درصد افزایش مقاله) ممکن است در بازه‌های زمانی کوتاه درست باشد، اما به لحاظ کیفیت پژوهش و استناد، ایران در رتبه‌های پایین‌تر قرار دارد.
۱۰. وزارت صنعت – خودرو
«اولین خودروی ملی جهان اسلام»
در حالی که مالزی پیش‌تر با برند «پروتون» خودروی ملی تولید کرده بود.
11. وزارت علوم — دانشگاه‌های برتر جهان
ادعا: «دانشگاه‌های ایران در رتبه‌بندی‌های جهانی جزء ۱۰۰ دانشگاه برتر هستند.»
واقعیت:
• در رتبه‌بندی QS یا Times Higher Education، هیچ دانشگاه ایرانی در جمع ۲۰۰ دانشگاه اول جهان نیست.
• حتی در رتبه‌بندی منطقه‌ای نیز دانشگاه‌های ترکیه، عربستان و قطر رتبه‌های بهتری دارند.
12. وزارت کشاورزی — خودکفایی گندم
ادعا: «ایران در تولید گندم به خودکفایی کامل رسیده است.»
واقعیت:
• ایران سالانه حدود ۴۰ درصد گندم مورد نیازش را وارد می‌کند.
• حتی در بهترین سال‌ها نیز تولید داخلی جوابگوی مصرف نبوده است.
۱۳. وزارت نفت — میعانات گازی
ادعا: «ایران بزرگ‌ترین ذخایر میعانات گازی جهان را دارد.»
واقعیت:
• بر اساس گزارش BP Statistical Review، قطر، روسیه و آمریکا در رتبه‌های بالاتر قرار دارند.
• حتی ترکمنستان نیز در برخی سال‌ها از ایران پیشی گرفته است.
۱۴. وزارت علوم — نانو فناوری
ادعا: «ایران رتبه چهارم جهان در تولید علم نانو را دارد.»
واقعیت:
• در حالی که ایران در تعداد مقالات نانو رتبه بالایی دارد، اما از نظر استنادات، کیفیت و ثبت اختراعات، کشورهای مانند آمریکا، چین و آلمان پیشتازند.
• بسیاری از مقالات ایرانی در مجلات کم‌اعتبار چاپ می‌شوند.
۱۵. وزارت ارتباطات — پیام‌رسان داخلی
ادعا: «سروش و روبیکا رقیب واتس‌اپ و تلگرام هستند و از نظر امنیت اول جهان‌اند.»
واقعیت:
• پیام‌رسان‌های داخلی از نظر امکانات، امنیت واقعی (نه ادعایی) و کاربرپسندی بسیار ضعیف‌تراز نمونه‌های خارجی هستند.
• حتی روسیه (Telegram) و چین (WeChat) نیز نتوانسته‌اند به‌طور کامل جایگزین جهانی شوند.
۱۶. وزارت ورزش — فوتبال زنان
ادعا: «ایران پیشرفته‌ترین لیگ فوتبال زنان در خاورمیانه را دارد.»
واقعیت:
• لیگ زنان ایران از نظر حرفه‌ای‌بودن، حقوق بازیکنان و زیرساخت‌ها از لیگ‌های امارات، قطر و حتی لبنان عقب‌تر است.
۱۷. وزارت نیرو — انرژی تجدیدپذیر
ادعا: «ایران در انرژی خورشیدی رتبه اول منطقه است.»
واقعیت:
• امارات، عربستان و ترکیه در نصب نیروگاه‌های خورشیدی از ایران بسیار جلوترند.
• حتی مراکش و مصر نیز پروژه‌های بزرگ‌تری اجرا کرده‌اند.
۱۸. وزارت صنعت — تولید فولاد
ادعا: «ایران دهمین تولیدکننده بزرگ فولاد جهان است.»
واقعیت:
• در حالی که ایران تولید قابل‌توجهی دارد، اما هند، ژاپن، آمریکا و روسیه با اختلاف زیاد پیشتازند.
• حتی ترکیه نیز در برخی سال‌ها از ایران بیشتر فولاد تولید کرده است.
۱۹. وزارت بهداشت — پیوند اعضا
ادعا: «ایران رتبه اول جهان در پیوند کلیه را دارد.»
واقعیت:
• ایران در پیوند کلیه از اهداکنندگان زنده موفق بوده، اما از نظر پیوند از اهداکنندگان مرگ مغزی، کشورهایی مانند اسپانیا و آمریکا پیشتازند.
۲۰. وزارت راه — مترو و قطار سریع‌السیر
ادعا: «ایران پیشرفته‌ترین شبکه مترو در خاورمیانه را دارد.»
واقعیت:
• ترکیه (متروی استانبول)، قطر (متروی دوحه) و امارات (متروی دبی) از نظر طول خط، فناوری و تعداد مسافر بسیار پیشرفته‌ترند.
سندرم اول‌بودن در جهان، بیش از آن‌که نشانه‌ای از پیشرفت باشد، نشانه‌ای از یک بحران است: بحران اعتماد به نفس علمی و مدیریتی، و تمایل به خودنمایی به‌جای خودسازی. کشورهایی که واقعاً پیشرفته‌اند، کمتر ادعای اول‌بودن می‌کنند، چون در عمل دیده می‌شوند. اما کشورهایی که بیشتر دیده شدن را می‌خواهند تا دیده شدنِ واقعی را، ممکن است در دام این سندرم بمانند.
پیامدهای منفی سندرم اول‌بودن در جهان :
ادعاهای بی‌پشتوانه درباره اول‌بودن، به تدریج موجب کاهش اعتماد عمومی به نهادهای علمی و مدیریتی می‌شود، چرا که مردم با واقعیت‌های جهانی روبه‌رو شده و متوجه می‌شوند بسیاری از این ادعاها صرفاً مصرف رسانه‌ای دارند. این وضعیت، در سطح بین‌المللی نیز کشور را بی‌اعتبار کرده و آن را فاقد صداقت علمی نشان می‌دهد. در درون ساختار مدیریتی، نوعی خودفریبی پدید می‌آید که در آن مسئولان تصور می‌کنند به موفقیت دست یافته‌اند، در حالی‌که نیاز به اصلاحات واقعی را نادیده می‌گیرند. چنین فضایی باعث می‌شود تبلیغات جای واقعیت را بگیرد و پروژه‌های کوچک اما مؤثر، نادیده گرفته شوند. در نهایت، منابع مالی و انسانی کشور صرف طرح‌هایی می‌شود که بیشتر جنبه نمایشی دارند تا اثربخش، و این خود مانعی جدی برای پیشرفت واقعی است.
اوج بروز «سندرم اول‌بودن» را می‌توان در سند چشم‌انداز ۱۴۰۴ مشاهده کرد؛ جایی که بارها بر «اول‌شدن در میان ۲۶ کشور منطقه» تأکید شده است. این‌گونه ادعاهای پررنگ و تکراری، به‌ویژه وقتی در اسناد رسمی یا سخنان مسئولان و وزرا مطرح می‌شود، می‌تواند در سطح منطقه‌ای و بین‌المللی حساسیت‌برانگیز باشد. در فضای رقابتی و پرتنش خاورمیانه، چنین شعارهایی ممکن است از سوی کشورهایی مانند عربستان، ترکیه یا امارات به‌عنوان نشانه‌ای از جاه‌طلبی منطقه‌ای یا تلاش برای برهم زدن موازنه قدرت تلقی شود. نتیجه آن می‌تواند نه تنها تضعیف همکاری‌های منطقه‌ای، بلکه زمینه‌سازی برای تبلیغات منفی، فشارهای دیپلماتیک و حتی اقدامات امنیتی از سوی قدرت‌های جهانی باشد.
گرچه این شعارها در داخل کشور با هدف تقویت روحیه ملی و انگیزه برای توسعه مطرح می‌شوند، اما در خارج از مرزها ممکن است تهدیدآمیز تلقی گردند؛ به‌ویژه اگر با مؤلفه‌هایی چون قدرت موشکی، نفوذ منطقه‌ای یا شعارهای ضدغربی همراه شوند. در چنین فضایی، ادامه این رویکرد بدون توضیح روشن و گفت‌وگوی سازنده، می‌تواند به سوءتفاهم‌های ژئوپلیتیکی، افزایش تنش و حتی شکل‌گیری ائتلاف‌های بازدارنده علیه کشور منجر شود.
تا زمانی که ادعا بر عمل، و تبلیغ بر واقعیت غلبه دارد، توسعه‌یافتگی ایران نه در رتبه‌بندی‌ها که در زندگی روزمره مردم، دور از دسترس باقی خواهد ماند.
