از 164 میلیون هکتار زمین موجود کشور 32 میلیون هکتار اراضی مساعد ، 19 میلیون هکتار نیمه مساعد و 13 میلیون جنگل وجود دارد که از این میزان 51 میلیون هکتار (19 + 32) زمین ایران قابل بهره برداری کشاورزی است که فقط 32% آن کشت می شود و 68 درصد آن بلااستفاده رها شده است این میزان زمین قابل بهره برداری به اندازه کشور هلند ، فرانسه ، سوئیس و سوئد و نروژ است. که تماما در اروپا کشورهای کشاورزی شناخته می شوند . ما با تولید 85 میلیون تن محصول کشاورزی شامل 5/62 میلیون تن محصولات زراعی، 5/13 میلیون تن محصولات باغی، 6/8 میلیون تن محصولات دامی و 455 هزار تن محصولات شیلاتی در کشور هنوز بخش کشاورزی مان قادر به استفاده از همه توانمندی‌های خود نیست.
با در نظر گرفتن این موضوع که 66 محصول کشاورزی (41محصول زراعی و 25 محصول باغی) ساختار اصلی تولیدات کشاورزی جهان را تشکیل می‌دهند، کشورمان از نظر تنوع تولید محصولات باغی دارای مقام سوم جهان و از نظر مقدار تولید جزو 10 کشور اول جهان است. وهمچنین از نظر تولید گیاهان دارویی مقام دهم و از نظر صادرات آن جزء پنجمین کشور در بین 236 کشور دنیا هستیم.
گرچه آخرین آمارها از سهم 15درصدی بخش کشاورزی در تولید ناخالص داخلی و 21درصد اشتغال و 22 درصد صادرات غیرنفتی کشور حکایت دارد. اما فقدان صنایع تبدیلی، تکمیلی و بسته بندی مناسب در کنار مراکز تولید موجب شده است تا امکان بهره‌گیری از همه ظرفیت‌های خدادادی در این بخش فراهم نشودو بسیاری از تولیدکنندگان از انگیزه کافی برای ادامه تولید و عرضه برخی محصولات کشاورزی برخوردار نباشند.
سیب زمینی
با توجه به اهمیت زیاد سیب‌زمینی در امنیت غذایی صدها میلیون نفر از مردم دنیا به‌ویژه ساکنان کشورهای در حال توسعه که سرانه مصرف سالانه آنها بیش از 20 کیلوگرم است، سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد (فائو) برای تاکید بر اهمیت این محصول و احیای آن سال 2008 میلادی را سال بین‌المللی سیب‌زمینی اعلام کرده بود.
طبق اعلام همین سازمان سیب‌زمینی یک محصول کشاورزی اشتغال‌زا و تامین‌کننده امنیت غذایی است که 800 میلیون نفر در جهان و 50 هزار کشاورز ایرانی به تولید این محصول اشتغال دارند. کشت این محصول در ایران سابقه‌ای طولانی نداشته و تقریباً پس از جنگ جهانی دوم وارد کشور شده است. اما ایران توانست با تولید سالانه پنج میلیون تن سیب‌زمینی در رتبه چهاردهم تولید این محصول در جهان قرار گیرد و هر ساله حدود 200 هزار تن از این محصول را به کشورهای پاکستان، گرجستان، آذربایجان، ارمنستان، افغانستان، امارات متحده عربی، بحرین تاجیکستان، ترکمنستان، عراق، عمان، فدراسیون روسیه و قزاقستان صادر کند.
در سال‌های اخیر پس از گندم، جایگاه دوم به محصول برنج در جیره غذایی آحاد جامعه اختصاص پیدا کرده بود اما بنا به دلایلی و از جمله شرایط حاکم بر اقتصاد کشور، بیکاری میلیونی و فقر و ناتوانی مالی ناشی از این امر و نیز، ارزان‌تر و سهل‌الوصول بودن محصول سیب‌زمینی، این جایگاه از آن ِ سیب‌زمینی شد.
سیب‌زمینی در میان محصولات مختلف کشاورزی از نظر تولید کالری ظرفیت بالایی دارد چرا که به ازاء یک متر مکعب آب ، 5600 کیلوکالری تولید می‌نماید در حالیکه گندم با همین مقدار آب 2300 کیلوکالری و برنج 2000 کیلوکالری تولید می‌نمایند.
امسال حدود پنج میلیون تن سیب زمینی در کشور برداشت شده این در حالی است که طبق آمار مصرف سالانه سیب زمینی در میان خانواده های ایرانی حدود سه میلیون تن در سال است و باقی محصول تولید شده یا باید تبدیل به مواد غذایی دیگر و یا باید صادر شود در غیر اینصورت نوسانات شدید قیمتی باعث تضییع حقوق کشاورزان و مصرف کنندگان می شود و در بدترین شرایط این محصول مصارف انتخابانی پیدا می کند و یا تبدیل به ابزاری برای تنظیم بازار می شود. در فروردین ماه سال قبل قیمت سیب‌زمینی در بازار به بیش از ۴ هزار تومان رسید و اما در امسال برای جلوگیری از کاهش قیمت مجبور شدیم 1700 تن سیب زمینی را به ارزش ۶۲۰ میلیون تومان دفن کنیم.
سال‌هاست سیب‌زمینی‌کاران کشور با مشکل تولید انبوه در یک سال و کاهش قیمت و نیز پایین آمدن تولید در سال دیگر و افزایش قیمت مواجه هستند، همین مسئله باعث می‌شود، یک سال تولیدکنندگان و سال دیگر مصرف‌کنندگان متضرر شوند، این مشکل در قانون اقتصاد به منحنی عرضه و تقاضای تار عنکبوتی معروف است و به‌رغم تأکید کارشناسان به عنوان مشکل اصلی در کشاورزی کشور همچنان لاینحل باقی مانده است.
استان همدان با تولید حدود 24 درصد از سیب‌زمینی کشور(با تولید یک میلیون تن) مقام اول در تولید این محصول را به خود اختصاص داده و استان‌های اردبیل(با تولید یک پنجم سیب‌زمینی مورد نیاز کشور)، اصفهان، آذربایجان‌شرقی، کردستان و زنجان به ترتیب رتبه‌های دوم تا ششم تولید را دارند که جمعا 63 درصد سیب‌زمینی کشور را تولید می‌کنند.
در استان همدان سالانه بین ۲۲ تا ۲۶ هزار هکتار از اراضی زیر کشت سیب‌زمینی می‌رود که این مسئله موجب شده همدان به‌عنوان قطب اصلی تولید سیب‌زمینی در کشور محسوب شود سیب‌زمینی همدان به دو صورت تابستان و پاییزه کشت می شود که سیب‌زمینی تابستانه مشکلات مخصوص به خود را دارد چراکه باید به دلیل فسادپذیری، سریع‌تر بازاریابی شده و با مدیریت برداشت به‌تدریج به بازار مصرف فرستاده شود.
اما سیب‌زمینی پاییزه با مشکلات کمتری نسبت به سیب‌زمینی تابستانه از نظر ماندگاری مواجه است بطوریکه در انبارهای سرد ممکن است چند سال بدون آنکه کیفیت اولیه آن تغییر کند، نگهداری شود اما امسال با تولید قابل توجه سیب‌زمینی پاییزه و نبود بازار مصرف برای دومین بار سیب‌زمینی پاییزه به مشکل برخورد کرده است.
علت بروز این مشکل :
1- بالا بود هزینه حمل و نقل در کشور که انتقال و فروش سیب زمینی را نه تنها به کشورهای دیگر بلکه به سایر استان ها را نیز مقرون به صرفه نمی کند. هزینه حمل یک کامیون سیب‌زمینی به آلمان ۷ هزار یورو یا کیلویی ۱۴۰۰ تومان است در حالی که قیمت تمام شده تولید هر کیلو سیب زمینی حدود 400 تومان بوده ،و کشاورزان آنرا کیلوی فقط ۲۵۰ الی ۲۷۰ تومان سر زمین می فروشند. بنابراین صادرکنندگان هیچ تمایلی به صادرات نشان نمی‌دهند. هرچند که اخیرا تعدادی از این کشورها وارد کننده اعلام کرده اند که دیگر پیاز و سیب زمینی تولیدی ایران را نمی خرند و حتی در بعضی موارد برگشت زده اند، زیرا عنوان می‌شود سیب زمینی های ایران نیترات بالای دارد و این مواد نگهدارنده باعث بیماری‌های خطرناک می‌شود.
2- نبود آمار موثق از میزان برداشت محصول کشاورزان هم خود مزید بر علت است که برنامه ریزی برای صادرات این کالا را توسط سازمان توسعه تجارت مشکل می نماید. از طرف دیگر قیمت متوسط هر کیلو سیب زمینی صادراتی در امسال برابر با 0.4 دلار بوده است که اگر قیمت متوسط دلار در این مدت 3600 تومان در نظر گرفته شود، قیمت هر کیلو سیب زمینی صادراتی 1440 تومان برآورد می‌شود. و اگر دولت مشوق صادراتی برای حمل این کالا به کشاورزان بدهد صادرات آن کمی مرقون به صرفه خواهد بود
3- عدم وجود انبارها و سردخانه ها که ضایعات سیب‌زمینی را در مراحل پس از برداشت افزایش می دهد ظرفیت انبارهای موجود نگهداری سیب‌زمینی در کشور حدود ۱.۶ میلیون تن است که تنها هفت درصد آنها انبارهای فنی بوده و ظرفیت نگهداری ۱۱۲ هزار تن سیب‌زمینی را دارد و بقیه را انبارهای سنتی فاقد دستگاه‌های هوادهی، رطوبت زنی و کنترل دما و … تشکیل می‌دهند. که عملا 400 هزار تن، هر ساله خارج از انبارها و در معرض فاسد شدن قرار می گیرند.
4- عدم وجود صنایع تبدیلی ، تکمیلی و بسته بندی به گونه ای که تنها ۷۰۰ هزار تن از سیب‌زمینی تولیدی در کشور فرآوری می‌شود.
5- عدم تعادل در کشت یعنی کشاورزان به صورت برنامه ریزی شده اقدام به کشت و حتی برداشت محصول نمی کنند تا عرضه و تقاضا این حوزه به هم نخورد هر چند که در این راه نظارت جهاد کشاورزی به عنوان متولی اصلی فراموش شده است
6- تغییر الگوی کشت سیب‌زمینی از جمله محصولاتی است که آب زیادی مصرف می‌نماید و بسته به نوع خاک، به 10 تا 12 نوبت آبیاری نیاز دارد، اما نکته‌ای که در مقابل این موضوع قرار دارد برداشت 5 کیلوگرم سیب‌زمینی در ازاء یک مترمکعب آب است که در برخی موارد، این مقدار نیز به سختی به دست می‌آید. و با توجه به اینکه ایران جزو کشورهای خشک و نیمه خشک جهان محسوب می‌شود تغییر الگوی کشت بر اساس اقلیم مناطق و محدودیت منابع آبی نیاز بسیار ضروری است ، حتی با فرض صادرات هم ارز حاصل از صادرات محصولاتی همچون هندوانه و سیب زمینی به هیچ عنوان ارزش نابودی منابع آبی را ندارد. وزیر اقتصاد هلند در دیدار وزیر اقتصاد ایران گفت که برای تولید یک کیلو گرم سیب زمینی به طور متوسط در دنیا 50 لیتر آب مصرف می شود در حالیکه در هلند برای تولید هر کیلیو سیب زمینی تنها به 4 لیتر آب نیاز است بنابراین تغییر سیستم آبیاری سنتی به آبیاری تحت فشار از ضروریات است که کشاورزان می بایست برای کاهش مصرف آب در بخش کشاورزی زمین های خود را به آبیاری تحت فشار مجهز کنند. بطور کلی تغییر الگوی کشت از جمله کاهش سطح اراضی، بالا بردن کیفیت محصول، جایگیزین کردن ارقام پرمحصول و کاهش تعداد نوبت های کشت توصیه می شود
7- سیاست خرید تضمینی نیز موجب شده که کشاورزان برای تولید محصولات مرغوب تلاش کافی نکنند زیرا سیب‌زمینی‌های که اخیرا دفن شده، محصولاتی بودند که توسط دولت به‌صورت تضمینی خریداری شده بود . بنابراین در خرید تضمینی، شایسته است که قیمت‌ها براساس درجه مرغوبیت تعیین شود چه بسا اگر بذر این سیب‌زمینی‌ها، بذر درجه یک بود، دوره برداشت تا فاسد شدن آنها نیز طولانی‌تر می شد.
پیشنهادات :
اقدامات بلند مدت :
1- خشک‌کردن فرآورده‌های غذايي يكي از روش‌هایی است كه به‌منظور افزايش ماندگاري مواد غذايي از گذشته‌های خيلي دور توسط بشر مورداستفاده قرار می‌گرفته است پرك و ريزدانه سیب‌زمینی جزو فرآورده‌های خشک‌شده سیب‌زمینی است.
2- محصول سیب زمینی در صنایع کشور برای تولید چیپس ، پودر خشک و نشاسته کاربرد دارد و در خانواده به صورت تازه خوری و پوره مصرف می شود اما در کشورهای پیشرفته دنیا این محصول در صنایع شیرینی سازی نیز استفاده می شود. که باید در ایران بسیار مورد توجه زیاد قرار گیرد
3- مشارکت با کشورهای توسعه یافته بعد از برجام برای ایجاد و راه اندازی صنایع تبدیلی. این صنایع می تواند با افزایش عمر ماندگاری محصول و ایجاد قابلیت صادرات، ارزش افزوده آن را افزایش دهد. اخیرا یک شرکت آلمانی تمامی هزینه های جانبی فرآوری محصول سیب زمینی را استخراج و توجیه اقتصادی جامعی برای این طرح آماده کرده است و نکته قابل توجه طرح آلمانی ها این بود که تحویل کامل این صنعت را در همدان طی 10 ماه با هزینه 11 میلیادر تومان پیش بینی کرده بودند.
4- نشاسته سیب زمینی که در خارج از کشور پس از فراوری از سیب زمینی بدست می آورند میتواند به عنوان یک محصول واسطه و ماده اولیه در صنایع کاغذ سازی ، نساجی ، غذایی ، چسب سازی ، ریخته گری ، حفر چاه های عمیق و …. بکار برده شود.
5- بازارهایی که در دوران تحریم از دست رفته بودند می بایست در شرایط کنونی مجددا احیا و زیر ساخت های آن را نیز دولت به سرعت فراهم نماییم (یعنی شبکه حمل و نقل ریلی را تقویت نماییم )
اقدامات کوتاه مدت :
خرید تضمینی از کشاورزان و تحویل آن تحت عنوان سبدکالا به همراه میوه های قاچاق کشف شده، که قرار است هفته آینده معدوم شوند برای افراد تحت پوشش بهزیست (این سیاست هم از کرامات شیخ ماست . سازمان تعزیرات نمی داند که بایت خرید این میوه های قاچاق ارز این مملکت خارج شده است و با دستور معدوم کردن آن در حقیقت ، منابع ارزی کشور را نابود می کند اما اگر این میوه ها به افراد نیازمند بهزیست داده شود هیچ خللی در مکانیزم بازار هم ایجاد نمی شود چون اساسا این خانواده قادر به خرید این نوع میوه های نیستند )
اما بطور کلی برای درمان قطعی این مشکل و نه مسکن زدند که در آینده بیماری با شدت بیشتری ظهور و بروز نماید پیشنهاد می شود وزیر جهاد به همراه دبیرکل جمعیت وفادران انقلاب اسلامی خدمت حضرت آقا شرفیاب شوند و ضمن طرح مشکل از ایشان درخواست کنند که از صندوق ذخیره ارزی مبلغ تعیین شده ای را برای احداث صنایع تبدیلی برای دو استان اردبیل و همدان به قید فوریت اختصاص دهد تا این صنایع آلمانی ظرف مدت 10 ماه آینده احداث و به بهره برداری برسد. تا این محصولی سیب زمینی که حاصل دسترنج کشاورزان است مجددا در زمین دفن نشوند.
